donderdag 6 maart 2014

Sociaal energiebeleid: over de BTW-verlaging, groene energie en nationalisatie

Eind november 2013 besloot de federale regering om van 1 april 2014 tot en met eind 2015 de BTW op elektriciteit te verlagen van 21% naar 6%. Vooral vice-premier Johan Vande Lanotte had aangedrongen op zo’n verlaging, hoewel hij er zelf niet de uitvinder van was: de linkse partij PVDA beschouwt het al jaren als een fundamenteel onderdeel van haar energiebeleid. De regering was wél innovatief in haar redenen om de BTW-verlaging door te voeren: het zou er voor zorgen dat de overschrijding van de spilindex, voorzien voor juni 2014, 6 maanden zou kunnen worden uitgesteld tot december 2014, en stevige besparing op ambtenarenlonen, en vooral – nog belangrijker – een cadeau voor de bedrijven.

Effecten van de maatregel voor een gemiddeld gezin
Een gemiddeld Belgisch gezin verbruikte, volgens distributienetbeheerder Eandis, in 2012 zo’n 3.500 kilowattuur elektriciteit, en betaalde daar zo’n 837€ per jaar voor[1]. In dat bedrag zit zo’n 145€ BTW (aan een BTW-tarief van 21%). Een BTW-verlaging naar 6% zou dit gemiddelde gezin dus een besparing opleveren van een kleine 104€ op jaarbasis. Dit uiteraard op voorwaarde dat de elektriciteitsprijzen in dezelfde periode niet wijzigen, én dat het elektriciteitsverbruik gelijk blijft.

Tegelijkertijd had datzelfde Belgische gezin, volgens de cijfers van het Huishoudbudgetonderzoek van de FOD Economie, in 2012 zo’n 33.936€ netto-inkomsten[2]. Een indexering van dit bedrag zou het gezin zo’n 678,72€ extra inkomsten opleveren per jaar. Het uitstellen van de indexsprong in 2014 met 6 maanden betekent een koopkrachtverlies van 339,36€, ruim drie keer meer dan de besparing op BTW op elektriciteit!

Maar daarmee zijn we er nog niet: de expertengroep die de Nationale Bank bijeenbracht om in opdracht van de regering de maatregel te bestuderen, berekende dat de maatregel ook de komende jaren telkens het overschrijden van de spilindex zou uitstellen: 3 maanden uitstel in 2015, en telkens 2 nogmaals twee maanden voor 2017 en 2018[3]! Dit wil zeggen dat, bij gelijke inkomsten en energieprijzen, de maatregel de gezinnen in 2015 nogmaals 169,68€ doet verliezen, en telkens 113,12€ in de daaropvolgende jaren!
Bovendien is de BTW-verlaging door de regering voorlopig aangekondigd als een tijdelijke maatregel, die eind 2015 opnieuw zou worden geëvalueerd, en eventueel terug zou kunnen worden ingetrokken. Maar zelfs indien de maatregel blijft bestaan, zorgt ze voor een stevige achterstand voor de index, die de komende jaren niet meer wordt ingehaald. De meerderheid van de gezinnen verliest dus koopkracht, in plaats van er op te winnen.

Ook voor de openbare financiën draait de maatregel niet gunstig uit. Verlagen van de BTW zorgt voor minder inkomsten voor de overheid. De regering meende dat deze minderopbrengst zou kunnen worden opgevangen door minder uitgaven op ambtenarenlonen, en doordat lagere loonkosten meer jobs, en dus meer belastingen zouden opleveren. Ook op dat vlak moest de Expertengroep van de Nationale Bank de gevoelens enigszins temperen: daar waar de regering in eerste instantie sprak van de creatie van 15.000 nieuwe jobs door de maatregel, schatten de Experten dat slechts 7.930 nieuwe banen konden verwacht worden. We kunnen uiteraard nog enkele kritische kanttekeningen maken bij het idee dat lagere lonen zorgen voor meer jobs, een veronderstelling die zeer twijfelachtig is als we kijken naar alle lastenverlagingen van de voorbije jaren, maar zelfs àls het waar is, rekende de Nationale Bank voor dat de BTW-verlaging in 2014 een positief effect zal hebben op de overheidsfinanciën van 52 miljoen € voor 2014 (vooral door lagere ambtenarenlonen), maar dat dit in 2015 omslaat naar een negatieve impact van maar liefst 526 miljoen €, en gemiddeld zo’n 350 miljoen € per jaar voor de jaren 2016, 2017 en 2018![4]

Wie wint er dan wel? In de eerste plaats: de bedrijven. Met een loonmassa in de private sector van zo’n 135 miljard €, zou de theoretische winst van het uitstellen van de automatische indexering van de lonen de bedrijven zo’n 1,35 miljard kunnen opleveren. Echter, doordat de manier waarop er met de loonindexering in de privé wordt omgegaan sterk afhankelijk is van sector tot sector, is de uiteindelijke opbrengst moeilijk te berekenen: de regering sprak in de pers zelf van zo’n 500 miljoen €[5]: een stevig cadeau voor het patronaat, betaald door de gezinnen en besparingen op publieke uitgaven!

BTW is asociale maatregel
Socialisten beschouwen de zogenaamde “Belasting over de Toegevoegde Waarde”, BTW, als een asociale vorm van belasting. Het is een belasting die immers telkens de eindverbruiker van een goed treft, meestal de gewone bevolking. Bedrijven recupereren de BTW die ze betalen, het is voor hen dus geen kost die van de winst moet worden afgetrokken. Bovendien is de BTW, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de bedrijfsvoorheffing die men op een arbeidsinkomen betaalt, niet gedifferentieerd op basis van de hoogte van het inkomen: door telkens dezelfde aanslagvoet te heffen, weegt deze belasting zwaarder door voor lage inkomens dan voor de hogere inkomens. Het solidariteitsmechanisme “de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten” is niet van toepassing op de BTW.

Daarom ook zijn socialisten principieel voor de afschaffing van de BTW. Echter, vandaag vormt de BTW één van de belangrijkste inkomstenbronnen voor de overheid: 26,6% van alle fiscale inkomsten, of 26,7 miljard €, kwam in 2013 voort uit BTW, enkel de bedrijfsvoorheffing (belasting op arbeidsinkomen) deed beter met 40,8% van de fiscale inkomsten. Ter vergelijking: de bedrijven in ons land droegen datzelfde jaar slechts 12,2 miljard € bij aan de schatkist, een luttele 12,1%![6]

Het afschaffen van de BTW kan dus niet zonder alternatief. De werkende bevolking draagt in België relatief al bijzonder veel bij aan de overheidsfinanciën: we moeten dus in de eerste plaats kijken hoe de gigantische winsten en rijkdommen die de 1% rijksten in ons land bijeenschrapen kunnen gemobiliseerd worden om te investeren in degelijke openbare diensten. Anders zal het schrappen of verlagen van de BTW een enorme besparingsoperatie op alle openbare diensten én de sociale zekerheid inluiden[7].

Net zoals bij de discussie over een belasting op grote fortuinen of op de superwinsten van de bedrijven, raakt de discussie over het afschaffen van de asociale BTW meteen aan de grenzen van wat mogelijk is binnen het kapitalisme. Zolang de productiemiddelen en het grootste deel van de rijkdommen die ter wereld worden geproduceerd in handen blijven van een absolute minderheid, zal die minderheid al haar macht en invloed gebruiken om elke poging dat te wijzigen tegen te werken. Een fiscale hervorming leidt dus meteen tot de discussie rond de nationalisatie van de financiële sector, de controle op financiële transacties, en het beslissingsrecht van wat er met de winsten en rijkdommen in de maatschappij moet gebeuren.  

Energieprijzen en prijscontrole
Op die manier kunnen we ons ook de vraag stellen of een verlaging van de prijs van elektriciteit wel moet gebeuren door het deel van de prijs dat naar publieke opbrengsten gaat te verlagen? Wat met de gigantische winsten en kosten die worden doorgerekend door de elektriciteitsproducenten en de distributeurs? Wat met de chantage die bedrijven zoals Electrabel gebruiken bij discussies rond prijzen of nucleaire energie?

Eén ding is immers duidelijk: de energieprijzen blijven, de maatregelen van de regering rond prijscontrole ten spijt, veel te hoog, en steeds meer gezinnen slagen er niet meer in om de energierekening voor basisbehoeften als warm water, verlichting, verwarming of een koelkast te betalen. In 2012 werden meer dan 80.000 gezinnen door hun elektriciteitsmaatschappij aan de deur gezet wegens wanbetalingen, zij krijgen nu het hogere tarief van de netwerkverdeler aangerekend. Nog eens 106.000 gezinnen moesten een afbetalingsplan aangaan om hun factuur te betalen[8]. In Vlaanderen werd bij zo’n 44.000 gezinnen een budgetmeter voor de elektriciteit geplaatst, in Wallonië gaat het zelfs om 112.000 gezinnen[9]! In Brussel bestaat dit systeem niet, en kan een elektriciteitsleverancier zijn klanten veel moeilijker dumpen, maar dit wil niet zeggen dat ook daar de energierekening voor veel gezinnen elke maand niet een zware dobber is. Gemiddeld geeft een Belgisch gezin zo’n 5,77% van haar inkomen aan energie, maar bij de armste 25% van de bevolking is dit meer dan 10%[10].

Tegelijkertijd maken de aandeelhouders van de Belgische energiebedrijven mooie sier. Na jaren van recordwinsten (een winst van 1,2 miljard € in 2012, toen een stijging van 48% in vergelijking met het jaar ervoor[11]) verraste Electrabel in 2013 vriend en vijand door voor het boekjaar 2012 een verlies van 105,7 miljoen € aan te kondigen, het eerste negatieve jaarresultaat voor het bedrijf sinds haar ontstaan[12]. In het kluwen van dochteraannemingen, interne verrekeningen en doorschuivingen van middelen is het onmogelijk om na te gaan hoe de cijfers enkel voor België waren, maar het bedrijf liet wel uitschijnen dat het verlies vooral te maken had met dalende inkomsten in Frankrijk, Duitsland, Engeland en Nederland, terwijl de inkomsten in België wél stegen. Electrabel stelde wel dat de maatregelen die de Belgische regering de voorbije jaren had genomen in de energiesector, zoals de nucleaire rente van 480 miljoen € die het bedrijf betaalde voor het langer openhouden van de kerncentrales, of de bevriezing van de energieprijzen door de regering in 2012. Electrabel vertelt daarbij wel niet dat ze de nucleaire rente fiscaal mag aftrekken, én dat het op haar megawinst in 2012 door creatief boekhouden slechts 12,5 miljoen € vennootschapsbelasting betaalde, een aanslagvoet van 1,05%: slechts een fractie van de officiële aanslagvoet van 33,99%. 

Maar Electrabel bleek nog wel over wat meer zaken te zwijgen bij het neerleggen van haar jaarverslag en jaarrekening. Midden februari 2014 bleek dat het bedrijf middelen had doorgesluisd naar haar moederonderneming GDF Suez. Electrabel kocht haar gas aan bij de holding aan veel te hoge prijzen, waardoor het bedrijf een fictief verlies in de boeken kon schrijven, en dus geen belastingen moest betalen in België[13]. Ook de Belgische gemeenten werden de dupe van de constructie: geen winst betekende voor hen immers ook géén dividenduitkering. Zo werd nogmaals aangetoond hoe het bedrijf door creatief boekhouden systematisch belastingen ontwijkt, of zelfs ontduikt, te hoge prijzen aanrekent voor energie, en haar publieke aandeelhouders oplicht.

De vraag die we ons kunnen stellen is hoe dergelijke zaken kunnen voorkomen worden, zolang het bedrijf in handen blijft van (buitenlandse) privé-aandeelhouders die enkel oog hebben voor hun winstuitkering op het einde van het boekjaar. Officieel voert de regering nu al vele jaren een systematische strijd tegen Electrabel en haar Franse moederholding GDF Suez om te proberen verhinderen dat een kleine minderheid van aandeelhouders massale winsten boekt op de kap van miljoenen gezinnen in ons land. De regering weigert echter het privébezit in de energiesector in vraag te stellen, en weet vaak gewoon niet hoe te reageren op wantoestanden: de fraudeconstructie die Electrabel in 2012 opgezet heeft was bij de regering reeds in september 2013 bekend. Bevoegde ministers Wathelet en Vande Lanotte hadden geen idee hoe ze dit konden aanpakken, en besloten dus te zwijgen.[14] Electrabel “aanpakken” kan blijkbaar alleen als het electoraal loont…

Groene energie en kernuitstap
Enerzijds zijn de grote elektriciteitsproducenten absoluut niet geneigd om de noodzakelijke investeringen te doen in technologieën rond hernieuwbare energie, of om mee te werken aan de afbouw van kernenergie. Investeringen zijn voor kapitalisten enkel interessant indien ze op korte termijn rendement opleveren. De multinationals die de Belgische elektriciteitssector domineren zijn niet geïnteresseerd in de enorme maatschappelijke voordelen van hernieuwbare energie of de kernuitstap. 

Diezelfde bedrijven zullen ook alle middelen die hen ter beschikking staan gebruiken om te vermijden dat ze op een bepaald moment gedwongen worden tot veranderingen. Terwijl in de nasleep van de kernramp in Fukushima over de hele wereld vragen worden gesteld over de veiligheid van kernenergie, lanceert het “Nucleair Forum” begin 2012 in België een groots opgezette mediacampagne onder de noemer “Stoot kernenergie CO2 uit?”. Het Forum is opgericht door bedrijven en organisaties zoals Electrabel, Agoria, Luminus, Synatom en Tractebel, die elk rechtstreeks belang hebben bij een positieve berichtgeving rond kernenergie[15]. Het Forum voert PR-campagnes die de bevolking moeten overtuigen dat kernenergie veilig, proper en goedkoop is. Het Forum blinkt vooral uit in het verspreiden van halve waarheden en dubieuze informatie[16], en treedt zo vooral op als propagandamachine voor de grote traditionele private elektriciteitsproducenten. “Als we niet te beschaamd zijn het te denken, moeten we niet te beschaamd zijn het te zeggen”, zullen ze, Cicero indachtig, bij Electrabel moeten denken…

Maar soms is zelfs dat niet genoeg. In 2012 sloot Electrabel twee centrales (Ruien, Oost-Vlaanderen en Les Awirs, Luik), terwijl op dat moment de discussie over een gebrek aan productiecapaciteit voor elektriciteit in België ten volle liep. De beslissing was des te meer opmerkelijk aangezien Electrabel nauwelijks een week voor de aankondiging van de sluiting een rapport had uitgebracht waarin het waarschuwde voor ernstige stroomtekorten, en zelfs stroompannes vanaf 2014, ten gevolge van de politiek van taksen op energie, en de geplande kernuitstap. Electrabel lijkt hier dus te werken aan een “selffulfilling prophecy”: eerst de productiecapaciteit voor energie afbouwen, om daarna vast te stellen dat de elektriciteitsproductie in België niet kan worden gewaarborgd zonder de kernuitstap uit te stellen.

Maar ook jonge, nieuwe bedrijven, die zich specifiek op die hernieuwbare energiebronnen richten, ontsnappen niet aan de beperkingen die de vrijemarkteconomie bepalen. Dergelijke bedrijven hebben vaak veel opstartkapitaal nodig, terwijl ze pas op langere termijn beginnen renderen. De recente neergang van het Oostendse groene energiebedrijf Electrawinds is typerend: de nieuwe milieuvriendelijke technologieën die het bedrijf gebruikt vragen veel investeringen, maar investeerders komen niet over de brug met de nodige centen wanneer hen geen mooi rendement kan beloofd worden. Bij gebrek aan privé-investeerders zocht het bedrijf haar soelaas bij 137,5 miljoen € investeringen uit publieke middelen[17]. Daarnaast werden ook particuliere spaarders met valse voorwendsels aangezet om te investeren in het bedrijf: zo’n 4.000 gezinnen investeerden via de coöperatieve Groenkracht elk enkele duizenden euro’s, goed voor in totaal 18 miljoen €[18]. Onder meer Testaankoop zette gezinnen aan om te investeren in het bedrijf[19], dat leek gesteund te worden door een hele rits publieke organisaties en politieke kopstukken: SP.a-er Johan Vande Lanotte is dan zelfs voorzitter van het bedrijf: blijvende publieke steun lijkt dus gegarandeerd.

Maar het bedrijf kan de mooie winstperspectieven niet waarmaken. Wanneer het bedrijf eind 2013 in betalingsmoeilijkheden komt, gaan de ballen aan het rollen. Al snel blijkt dat de grote investeerders in het bedrijf ongeoorloofd gespeculeerd hebben, zowel bij Electrawinds zelf (CEO Luc Desender[20]), als bij de zogenaamde “coöperatieve” Groenkracht[21]. Allen probeerden ze vooral hun eigen portefeuille en rendement veilig te stellen, de toekomst van het bedrijf, en van de publieke en kleine aandeelhouders kwam op de tweede plaats. Vandaag wordt het bedrijf dag na dag ontmanteld, en gaan de meest rendabele brokken naar opportunistische investeerders. 

Ook in de zo belangrijke energiesector blijkt het kapitalisme voortdurend op haar eigen limieten te stoten: veelbelovende nieuwe technologieën worden niet toegepast omdat het niet past binnen een strategie van kortetermijnwinsten. Een energiesector in private handen is niet in staat om de steeds ouder wordende kerncentrales te sluiten, en massaal om te schakelen naar alternatieve energiebronnen.

Welk alternatief?
Voor socialisten is het alternatief duidelijk: een volledige (her)nationalisatie van de energiesector, zowel productie, distributie, onderzoek en ontwikkeling in de sector moet in publieke handen worden gebracht. Bij zo’n nationalisatie kan er geen sprake zijn van vergoedingen voor de grote kapitalisten die de sector grotendeels in handen hebben, enkel voor kleine spaarders, op basis van bewezen noden.

Zo’n publieke energiemaatschappij beheert niet enkel de productie en distributie van energie, maar coördineert ook de investeringen en het onderzoek naar nieuwe, milieuvriendelijke technologieën. Aan de consumenten wordt goedkope, of zelfs gratis, energie geleverd, terwijl de winsten van het bedrijf worden geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling van groene energie. Er komt een plan voor een kernuitstap op korte termijn, waarin de elektriciteitsproductie verzekerd wordt door massale investeringen in hernieuwbare energie.

Het is duidelijk dat zo’n scenario onrealistisch is binnen een kapitalistische economie. Om maar één voorbeeld te geven: via belastingen, taksen en vergoedingen gaan heel wat middelen vanuit de sector naar de verschillende overheden in ons land: vooral de gemeenten hebben deze inkomsten broodnodig voor de openbare dienstverlening. Bij een nationalisatie moet ook hiervoor een oplossing worden gevonden.

De discussie over de nationalisatie van de energiesector is dus slechts een begin van een veel bredere discussie over welke maatschappij waarin we willen leven. Recent publiceerde Forbes haar jaarlijkse ranking van miljardairs: in 2013 vervoegden 268 nieuwkomers dit selecte clubje, dat nu 1.645 individuen telt. Samen bezitten ze 6.400 miljard $, meer dan het BNP van een land zoals Japan[22]. Eerder publiceerde Oxfam reeds een rapport waarin het aanklaagt dat slechts 85 individuen evenveel bezitten als de 50% armsten op aarden (3,5 miljard mensen), het rijkste 1% van de bevolking bezit meer dan 110.000 miljard $, zowat de helft van alle rijkdom op aarde. Het rapport toonde zwart op wit aan dat tijdens de crisis de rijksten alsmaar rijker worden, de armsten steeds armer.[23]

Het mobiliseren via die enorme rijkdommen, om ze te investeren in hernieuwbare energie, maar ook in onderwijs, gezondheidszorg, openbaar vervoer, sociale zekerheid, wetenschap en technologie zou een enorme sociale en technologische vooruitgang teweegbrengen voor de hele wereldbevolking. Laten we komaf maken met het kapitalistisch systeem dat zoiets verhindert, en gaan voor een democratisch socialisme, waarin dat eindelijk mogelijk wordt!


[1] Cijfers Eandis over gemiddelde elektriciteitsfactuur Belgische gezinnen 2012: te vinden op http://www.eandis.be/eandis/klant/k_4285.htm
[3] Nationale Bank: “Nota voor Nota voor de Ministerraad - Analyse van de twee hervormingsvoorstellen: verlaging van de BTW op elektriciteit en verlaging van de loonlasten in de specifieke zones”, door de Expertengroep 'Concurrentievermogen en Werkgelegenheid' (EGCW) - november 2013:
 
http://www.nbb.be/doc/ts/publications/other/Report_GECE_November_2013.pdf, p. 10
[4] Idem, p. 17
[5] Zie uitspraken Alexander De Croo http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/politiek/1.1770487. De Croo verwijst naar het rapport van de Expertengroep dat hierboven reeds werd geciteerd, maar wij konden in dat stuk geen berekening van de loonkostenvermindering in de privésector terugvinden.
[6] Het gaat hier om alle inkomsten van de Federale Overheid en de Gewesten. Cijfers terug te vinden in het “Fiscaal Memento 2013”, gepubliceerd door de FOD Financiën, te vinden op http://financien.belgium.be/nl/binaries/FiscaalMemento2013_NL_tcm306-216807.pdf
[7] De inkomsten uit BTW worden door de Federale overheid verdeeld tussen de Europese Unie, de federale staat, de gemeenschappen en de sociale zekerheid. Dit gebeurt volgens een vastgelegde verdeelsleutel, de zogenaamde affectatie.
[10] Zie “Energiearmoede in België”, rapport 2011 door de ULB en UA: http://www.mi-is.be/sites/default/files/doc/energiearmoede_in_belgie.pdf
[14] http://de-bron.org/content/belgi%C3%AB-en-de-gemeenten-gerold-door-frankrijk
[16] Zo blijkt de bewering van het Nucleair Forum dat kernenergie minder CO2 uitstoot dan andere productiemethodes niet helemaal te kloppen: http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/Klimaat/1.624882
[17] Investeringen door het Vlaams Gewest (GIMV en PMV) de Federale overheid (FPIM) en de privaat-publieke investeringsmaatschappij (DG infra+).